چکیده

در سال های اخیر توجه به اهمیت جنبه‌های رفتاری و فرهنگی مدیریت ایمنی در سازمان‌ها به طور گسترده‌ای افزایش یافته است؛ چرا كه تحقیقات و بررسی های انجام شده در مورد حوادث بزرگی مانند پایپر آلفا و چرنوبیل، نشان داد علیرغم به كارگیری كلیه فاكتورهای مهندسی و حفاظت‌ شدید، در صنایع پرریسك همچنان پتانسیل بروز حوادث بزرگ وجود دارد. نكته قابل توجه این است كه این اشتباهات صرفا به شکل خطای یك فرد ظاهر نمی شوند، بلكه اغلب در قالب یك فرهنگ رفتاری ناقص شكل می‌گیرند.  لذا بایستی در صدد تقویت و افزایش سطح فرهنگ ایمنی كه همانا نظام باورها و ارزش های مشترك یك سازمان، نسبت به ایمنی كار است باشیم تا رفتارها ایمن‌تر گردد .در این پژوهش پس از تبیین ساختار و جایگاه فرهنگ ایمنی در سازمان، راهکارهای ارتقای فرهنگ ایمنی در سازمان و چگونگی استقرار آن در شرکت مورد مطالعه که در صنعت ریخته گری فعال می باشد، بیان گردیده است.

واژه های کلیدی: فرهنگ ایمنی، راهکار ارتقای فرهنگ، ایمنی صنعتی

1- مقدمه

نیروی كار هر كشور، به ویژه كشورهای در حال توسعه بخش پر اهمیتی از سرمایه ملی دانسته شده و از پایه‌های توسعه اقتصادی و اجتماعی به شمار می‌رود. بدون شک شكوفایی و خودکفایی اقتصاد و صنعت بدون داشتن نیروی كار سالم امكان پذیر نخواهد بود. از این رو حفاظت از سلامت نیروی كار و بهسازی محیط كار از اهمیتی شایان توجه برخوردار است. آمار منتشر شده از طرف كشورها و مجامع مختلف بین المللی نشان می‌دهد در مراكز بزرگ و كوچك صنعتی هر سال میلیون ها نفر به علت حوادث ناشی از كار جانشان را از دست می‌دهند و یا دچار نقص عضو شده، بیمار یا از كارافتاده می‌گردند و این روند تلخ همچنان ادامه دارد.

پیدایش چنین معضلاتی، موجب تشدید نیاز به فراگیری و رعایت اصول ایمنی و بهداشت كارگردیده و افراد را بر آن داشته تا درصدد چاره جویی‌های بنیادی و علمی برای حفظ سلامت نیروی انسانی برآیند. بر همین اساس مباحث ایمنی صنعتی، سیستم های ایمنی كار و همچنین تئوری های مختلف ایمنی مانند تئوری دومینو، تئوری چنددلیلی و...  شكل گرفت. واحدهای ایمنی و بهداشت كار نقش برطرف کننده معضلات و مشكلات ایمنی و بهداشتی محیط كار را در جوامع صنعتی بر عهده گرفته و درصدد كاهش حوادث برآمدند.

 آیا تا كنون به این موضوع فكر كرده اید كه علت بروز حوادث چیست و چگونه می توان از به وقوع پیوستن آنها جلوگیری نموده و یا تعداد آنها را كاهش داد؟ بروز حوادث، ناشی از رفتار و شرایط ناایمن است، و البته اغلب به رفتار نا ایمن بر می‌گردد كه آینه فرهنگ ایمنی آن سازمان می باشد. در صورتی که فرهنگ ایمنی یك سازمان قوی باشد، رفتارهای افراد در آن ایمن تر است و در نتیجه حوادث كمتری رخ می دهد؛ به تبع آن خسارت های وارده به طور چشمگیری كمتر می باشد. لذا ضروری است در صدد تقویت فرهنگ ایمنی حاكم باشیم كه این کار از جنبه های مختلفی قابل بررسی و اجراست.

معمولا در پی شوك وقوع حادثه، مدیریت واحدهای صنعتی و سیستم های تكنولوژیك تصمیم به ریشه یابی عوامل به وجود آورنده آن می‌گیرند. در صورتی که این ارزیابی به درستی صورت نگیرد، عامل به وجود آورنده حادثه بدون تغییر در سیستم باقی می ماند و در فرصت‌های دیگر و در تركیب با شرایط خاص بهره برداری، خرابی‌های سخت افزاری، خطای انسانی و نقایص سازمانی را در قالب حوادث دیگر موجب می گردد.

2- نگرش سنتی به ایمنی

یكی از عوامل ناكامی روش سنتی مدیریت ایمنی در تاسیسات صنعتی را می توان ضعف دیدگاه مسوولین نسبت به ایمنی دانست. از جمله مولفه های دیدگاه سنتی ایمنی، ایستا فرض كردن ایمنی توسط مدیران است. ویژگی دیدگاه سنتی، نادیده گرفتن تاثیر عوامل انسانی، سازمانی و فرهنگی بر ایمنی است. دیدگاه سنتی، ایمنی را مبتنی بر طراحی قوی و عملكرد قابل اطمینان تجهیزات ایمنی می‌داند و راه چاره معضل خطای انسانی را حذف انسان (اپراتور) از كنترل می داند. در حالی كه ناتوانی سیستم های اتوماتیك در مقابله با شرایط اضطراری پیش بینی نشده، نادرستی این نظریه را به اثبات رسانده است. امروزه مشخص شده كه خلاقیت و یافتن روش های نوین مقابله با حوادث در شرایط پیش بینی نشده در طراحی، تنها در توان خلاقیت انسان است و امكان تخصیص این وظیفه به ماشین وجود ندارد.

نگرش سنتی به ایمنی، مبتنی بر عكس العمل است؛ یعنی تا زمانی كه حادثه رخ ندهد، مدیران به فكر یافتن اشكالات و رفع آنها بر نمی آیند. هزینه بر بودن ارتقای ایمنی باعث می شود در شرایطی كه شاخص‌های بهره برداری سیستم مطلوب هستند و اتفاق غیر عادی رخ نداده است، توجهی به ایمنی نشود. ارتقای ایمنی زمانی توجه مدیران را جلب می كند كه وقوع رویدادهای غیر‌عادی و در نهایت حوادث، تاثیرات نامطلوب اقتصادی اجتماعی بر جای گذارند. در نگرش سنتی، وظیفه توجه و مراقبت از شاخص های ایمنی بر عهده یك گروه یا واحد خاص در مجموعه نهاده شده) واحد ایمنی و بهداشت) و سایرقسمت ها تنها نگرانی افزایش شاخص های تولید را دارند. نمایش مطابقت با استانداردها و سازگاری با ضوابط و مقررات ایمنی از طرف مدیران، به عنوان عملكرد موفق ایمنی تلقی می گردد؛ درحالی كه نگرش نوین انتظاری بیش از تطابق با استانداردها و ضوابط ایمنی را طلب می‌كند.

3- نگرش نوین به ایمنی

در دهه های اخیر به ویژه از نیمه قرن بیستم به بعد، جامعه بشری از جنبه های متعددی تغییر یافته است. افزایش جمعیت موجب نیاز بشر به تولید و در نتیجه، افزایش كمی و ابعادی تاسیسات صنعتی شده است. از طرف دیگر رشد رفاه اجتماعی و آگاهی نسبت به اثرات مضر آلاینده ها، پسماندها و پیامد حوادث صنعتی، فشارهای فزاینده ای را بر مدیران وارد آورده است. نقش عوامل انسانی و سازمانی به طور روزافزونی بارزتر شده است. بهره برداری ضعیف از تاسیسات صنعتی كه با تكنولوژی پیشرفته ساخته شده می تواند منجر به حادثه گردد. در نقطه مقابل آن تاسیساتی وجود دارد كه علیرغم قدیمی بودن و یا ضعف در طراحی، به دلیل هوشیاری مدیریت و پرسنل و آگاهی نسبت به نقاط ضعف و یا به دلیل وجود فرهنگ ایمنی قوی، بدون حادثه و به خوبی مورد بهره برداری قرار می‌گیرد.

توجه به فرهنگ ایمنی جایگاه ویژه ای در نگرش نوین به ایمنی دارد. فراهم كردن انگیزه، روحیه مالكیت، مسوولیت و پاسخگو بودن در افراد، التزام عملی مدیران به اصل اولویت ایمنی بر سایر جنبه ها نظیر تولید، از جمله ویژگی های یك سازمان دارای فرهنگ ایمنی است. در این سازمان ریشه های وقوع رویدادهای كوچك كه مولد حوادث هستند شناسایی و بی اثر می‌گردند. روحیه انتقاد و پرسشگری بر پرسنل حاكم است و یك محیط دور از سرزنش نسبت به خطاهای انسانی فراهم آورده شده است.

رفتار فرد به عنوان مدیر، اپراتور یا تعمیركار در یك تاسیسات صنعتی بالقوه مخاطره زا كه ملزم به رعایت انضباط فردی و مقررات كاری سختگیرانه است، نمی تواند تفاوت زیادی با رفتار اجتماعی او در موقعیت های دیگر مانند رانندگی داشته باشد .لذا بررسی فرهنگ ملی و تعیین موارد ناسازگاری با فرهنگ سازمانی در تاسیسات صنعتی بزرگ از اهمیت به سزایی برخوردار می‌باشد. از جمله مفاهیم جدید ایمنی، توجه به مقوله ظرف سازمانی و فرهنگی احاطه كننده پرسنل تاسیسات صنعتی می‌باشد. بر خلاف روش های سنتی، در سال های اخیر تجزیه و تحلیل خطاهای انسانی بیشتر با در نظر گرفتن فاكتورهای شكل دهنده سازمانی و فرهنگی صورت می‌پذیرد. در این مدل تعامل ساختار سازمان، مكانیسم های ارتباطی، دستورالعمل ها، گرایشات شخصی مدیران، فرهنگ سازمانی، و تاثیر مدیران بر محیط كار در بروز خطاهای انسانی در نظر گرفته می‌شود.

4- فرهنگ سازمانی و فرهنگ ایمنی

بر طبق تعاریف موجود فرهنگ سازمانی عبارتست از: مجموعه ارزش ها، باورها و الگوهای رفتاری مشترك بین اعضای یك سازمان كه در نهایت شخصیت و رویه آن سازمان را معرفی می كند. به بیان دیگر، رفتار و نگرش اعضای سازمان تابعی است از فرهنگ حاكم بر آن. هدف از ارایه این تعریف شناسایی مفهوم مشابه و وابسته ای به نام فرهنگ ایمنی است.

عبارت فرهنگ ایمنی پس از حادثه چرنوبیل  در سال 1986 رواج یافت. حادثه‌ای كه به علت وجود یك فرهنگ ایمنی ضعیف و خطاها و تخلفاتی رخ داد كه باعث اختلال در فرآیند های عملیاتی و در نهایت آن فاجعه بزرگ گردید. از مجموعه تعاریف ارایه شده در این باب چنین بر می‌آید كه فرهنگ ایمنی، بخشی از فرهنگ كلی حاكم برسازمان است كه بر رفتارها و نگرش های اعضا در مورد ایمنی تاثیر می‌گذارد و به آن جهت می دهد. كمیته نظارت بر مقوله ایمنی وتاسیسات هسته ای انگلستان  ACSNIفرهنگ ایمنی را اینگونه تعریف می كند:

فرهنگ ایمنی محصول ارزش ها، گرایش ها، ادراكات، صلاحیت‌ها و الگوهای رفتاری فردی و گروهی كاركنان است كه میزان تبعیت كاركنان از سبك و شیوه مدیریت ایمنی و بهداشت سازمان به واسطه آن مشخص می‌گردد. تعریف گالدن ماند از فرهنگ ایمنی عبارت است از: جنبه هایی از فرهنگ سازمانی كه بر نگرش ها و رفتارهایی كه منجر به كاهش یا افزایش ریسك ها می‌شوند، تاثیر می‌گذارند. رد پای نقص در فرهنگ ایمنی را در حوادث و فجایع بزرگ دیگری همچون پایپر آلفا نیز می توان یافت. فرهنگ سازمانی به معنی ارزش ها و تفاهم همگانی در میان افراد سازمان می باشد كه عامل انگیزشی آن پندارهای غیر رسمی مطابق با ویژگی های خاص جغرافیایی، قومی، تاریخی و سطح رشد اجتماعی است و حتی از آن به عنوان قانون نانوشته سازمان نیز یاد می‌كنند.

از جمله مسایلی كه در فرهنگ هر سازمان جای گرفته است، دیدگاه افراد سازمان نسبت به ایمنی است كه از آن به عنوان فرهنگ ایمنی یاد می كنند. فرهنگ ایمنی، تعریف كلی سطحی از جامعه است كه اعضای آن ارزش های سازمانی مشتركی دارند.  فرهنگ ایمنی درباره موضوعات رسمی ایمنی در یك سازمان صحبت می‌كند و عمیقا در رابطه با مدیریت و نظارت سیستم هاست، اما محدود به آنها نیست.

 فرهنگ ایمنی بخش مشترك افكار گروه در سازمان با هر سطحی می‌باشد.

 فرهنگ ایمنی حوزه  اثر گذار در رفتار ایمن كاركنان در كار است.

 فرهنگ ایمنی در احتمال میان سیستم تشویقی و عملكرد ایمنی بازتاب می‌شود.

 فرهنگ ایمنی در تمایلات سازمانی، فراگیری از خطاها و پیامدها و تصادفات و گسترش این یافته ها در سازمان است.

 فرهنگ ایمنی نسبتا قابلیت تحمل و ایستادگی و پایداری در مقابل تغییرات است.

5- جایگاه فرهنگ ایمنی در موسسات تولیدی

در موسسات تولیدی، رعایت مقررات ایمنی از انجام كلیه فعالیت ها مهمتر بوده و پیشگیری و تحت كنترل درآوردن حوادث قبل از هرگونه اقدام دیگری، خود نوعی ایجاد و ترویج فرهنگ ایمنی است. ایمن كار كردن یك نگرش انسانی و فرهنگی است، این بدین معناست كه زمانی فرهنگ ایمنی در یك سازمان به نحوه مطلوب گسترش می‌یابد كه نگرش پرسنل سازمان نسبت به لزوم رعایت اصول ایمنی به سمت ایده‌آل سوق یابد. ضعیف بودن فرهنگ ایمنی صنعتی در سازمان ها، هزینه‌ و خسارات مالی و انسانی بسیار زیادی را به بار می‌آورد.

با وجود اینکه در بسیاری موارد از واژه های فرهنگ و اثرات محیطی به جای یکدیگر استفاده می شود، این دو عبارت معانی متفاوتی دارند. شرایط محیط كار در ابتدا امری بدیهی به نظر می رسد اما به راستی تعریف جامع و روشنی از شرایط محیط كار در دسترس نمی باشد. شاید بتوان گفت كه شرایط محیط كار نحوه عكس العمل و درك كاركنان از قوانین وضع شده در سازمان، دستورالعمل های اجرایی و یا حتی شیوه رفتار سرپرست هر بخش می‌باشد. تعاریفی كه برای محیط ایمن ذكر شده، تنوع معنایی بسیاری دارد. ایمنی در شرایط محیط یك نمود روانشناسانه است كه اغلب به ادراك از شرایط ایمنی در زمان های معین تعبیر می‌شود محیط ایمن با موضوع غیرقابل لمسی مانند عوامل محیطی در ارتباط است.

محیط ایمن یك نمود جسمانی و یك رویكرد سریع از فرهنگ ایمنی است و در مقابل تغییرات، به طور نسبی ناپایدار است.

6- راهکارهای پیاده سازی موفق فرهنگ ایمنی

شرکت مورد مطالعه از صنایع ریخته گری بوده و به دلیل ماهیت کار، بحث پیاده سازی بستر فرهنگ ایمنی  مورد تاکید می‌باشد. براین اساس عواملی كه در ایجاد و ترویج فرهنگ ایمنی موثرند و چگونگی پیاده سازی این عوامل در شرکت مورد مطالعه به شرح زیر می‌باشد:

- تهیه وتوزیع دستورالعمل های ایمنی:

تهیه دستورالعمل و استانداردهای کامل و اساسی، بخش اصلی یك سیستم ایمنی در یك صنعت یا سازمان را تشكیل می‌دهند، دستورالعمل ها مشخص می كنند كه چگونه یك كار حساس باید از نقطه نظر ایمنی و بازدهی صورت پذیرد؛ یك سرپرست یا مسوول با استفاده از دستورالعمل‌ها، درستی انجام كارها را تصدیق می‌كند. دستورالعمل‌ها، برنامه آموزش را آسان تر و شناسایی روش های بهبود عملیات را ساده تر می‌سازند. در این شرکت با توجه به پیاده سازی استاندارد OHSAS 18001 کلیه دستورالعمل ها با نگرش به این استاندارد مورد بازبینی قرار گرفت و همچنین ایجاد دستورالعمل های کنترل عملیات، برگه اطلاعات و ایمنی مواد و سایر مدارک مربوطه از جمله اقدامات می‌باشد.

- آموزش اصول و مقررات ایمنی:

نقش آموزش حفاظت و بهداشت كار در جهت بالا بردن سطح دانش ایمنی كاركنان، آگاهی از وضع سلامت جسمی و روحی، اطلاع از علایم بیماری و نحوه مقابله با آنها، جلوگیری از حوادث ناگوار و ایجاد وترویج فرهنگ ایمنی امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. آموزش دادن می تواند فرد را قادر سازد كه در صورت لزوم با به كارگیری از دستورالعمل های ایمنی، خود را به موقع درگیر نماید. در شرکت مورد مطالعه ریسک های شناسایی شده در قالب خروجی فرآیند شناسایی و ارزیابی ریسک ، به کارکنان آموزش داده شد و با آموزش های برنامه ریزی شده در مقاطع زمانی ماهانه برای کلیه سطوح پرسنلی که توسط کارشناسان ایمنی سازمان برگزار می گردد، نیاز به انواع سطوح دانشی فراهم آمده است.

- تشکیل کمیته های HSE:

هدف کمیتهHSE  نظارت  بر کل سیستم HSE می باشد تا اطمینان حاصل شود که کار به درستی در حال  انجام  بوده و آسیب ها و بیماری ها در حال کاهش می‌باشند. همچنین تمام  فعالیت ها و پروژه های تاثیر‌گذار بر ارتقای ایمنی و بهداشت و محیط زیستی را هماهنگ می‌نماید. فعالیت های کلی کارگروه مذکور عبارتند از: فعالیت های ایمنی شامل شناسایی مشکلات بالقوه و بالفعل ایمنی و بهداشت، پیشنهاد برنامه‌ها، طرح ها و فعالیت هایی جهت بهبود ایمنی، افزایش نظارت برمیزان آگاهی کارکنان در زمینه ایمنی و بهداشت و نیز دریافت نقطه نظرات و پیشنهادات سرپرستان و کارکنان می‌باشد. این جلسات که به صورت ماهانه برگزار می‌شود حداقل یک نماینده از هر بخش عضو دارد. هر عضو فعالیت ها و برنامه‌های ویژه و مشکلات مرتبط با بخش خود را ارایه می‌کند؛ بدین منظور ضروری است که هر عضو با تمام گروه‌های بخش خود در تماس باشد تا اطمینان حاصل کند که تمام  موارد مد نظر قرار گرفته‌اند.

- تجهیزات حفاظت فردی:

از نظر ارگونومی وسیله حفاظت فردی مناسب، وسیله ای است كه ضمن كاهش یا حذف خطرات و عوامل زیان آور محیط كار، توانایی و كارآیی فرد را نیز كاهش ندهد. وسایل یا تجهیزات حفاظت فردی به منظور حفاظت قسمت های مختلف بدن افراد از موهای سر گرفته تا كف پاها در برابر انواع خطرات احتمالی در محیط كار طراحی، ساخته و ارایه می‌شوند. ممكن است استفاده از این وسایل برای كنترل مواجهه كارگران با خطرات از دید كارفرمایان یك راه حل ساده و مناسب به نظر رسد، ولی در صورت عدم توجه به عوامل متعدد در یك برنامه پیشگیری ممکن است بسیار نامناسب و خطرناك باشند. در این شرکت مشکلات استفاده از وسایل حفاظت فردی برای پرسنل و عدم کارایی لازم، موجب عدم استفاده افراد از این لوازم گردیده بود که در این خصوص  نسبت به شناسایی تامین کنندگان داخلی و خارجی این لوازم اقدام گردید و با توجه به پارامترهای مختلف از جمله راحتی استفاده، نسبت به تصمیم‌گیری خرید این لوازم اقدام مناسب صورت پذیرفت..

- سیستم نظارت بر عملکرد ایمنی واحدها:

نظارت برعملكرد همانگونه كه در همه سطوح مدیریت به چشم می خورد، برای پیشرفت كار ضروری است. مدیریت باید براین امر پافشاری كند كه نظارت بر ایمنی اولین موضوعی باشد كه در گزارش هر واحد عملیاتی در مورد آن بحث شود. خواه گزارش سالانه شركت و یا گزارش هفتگی واحدی از آن شركت باشد. سیستم نظارت بر ایمنی به دنبال این است كه مشخص كند هر شخصی یا هر واحدی از شركت چقدر در مسیر هدف تعیین شده و استاندارد سازمان كه از قبل مشخص شده قرار دارد و یا چقدر از آن انحراف دارد ونقاط قوت وضعف آن كدامند و جهت تقویت هر چه بیشتر، راهكارها و پیشنهادات خود را ارایه می‌دهد. بدین منظور در این شرکت جلسات ماهانه بررسی عملکرد ایمنی با شرکت اعضای کمیته HSE برگزار شده، بین شاخص های آکورد پرسنل با رعایت مسایل ایمنی ارتباط برقرار گشته، پایش شاخص های ایمنی در دوره های زمانی مختلف روزانه، ماهانه و سالانه انجام می‌گردد و برگزاری جلسات کمیته عالی با حضور مدیریت عامل به صورت شش ماهه جهت بررسی عملکرد حوزه ایمنی از جمله اقدامات در این رابطه می‌باشد.

- پایگاه اطلاع رسانی و هشدارهای ایمنی و مدیریت فرآیند حوادث:

از آنجایی كه انسان همیشه در جهت یادگیری و آموختن مسایل و موارد اكتسابی، نیازمند یادآوری و تكرار بوده است. لذا لازم است جهت حفظ و ارتقای سطح فرهنگ ایمنی علاوه بر آموزش و اجرای سیاست های مدیریتی پایگاهی تشكیل گردد كه روزانه مسایل، اصول، مقررات، آیین نامه ها، هشدارهای ایمنی و تجزیه وتحلیل حوادث را برای كلیه پرسنل شاغل در یك سازمان یا شركت اطلاع رسانی و یادآوری نماید. بدین منظور در اینترانت داخلی سازمان با بستر وبلاگ ایجاد شده، باکس اطلاعات ایمنی به جهت افزایش اطلاعات ایمنی و ایجاد محیطی برای ارتباط فراهم آمده است.

-  مدیریت دیداری از طریق علایم  و پوسترها: 

یکی دیگر از وسایلی که برای  بهبود وضعیت  ایمنی  و بهداشت  مورد استفاده قرار می‌گیرد استفاده از علایم و توزیع  پوسترهایی با  موضوع HSE می‌باشد. علایم و پوسترها  نه کارکنان را ایمن می سازد و نه باعث می‌شود  آنها به نحوی ایمن کار کنند، اما  با رشد فرهنگ  ایمنی در سازمان، علایم و پوسترها می‌توانند اهمیت ایمنی  در کارخانه را به کارکنان یادآوری نمایند. همچنین می‌توانند به کارکنان یادآوری کنند که مدیریت  نگران ایمنی کارکنان است.

- سیستم نگهداری و تعمیرات و لحاظ نمودن ایمنی كار:

پایه و محور فعالیت هر واحد صنعتی، خط تولید، تجهیزات و ماشین آلات آن می‌باشند و هر نوع خللی در عملكرد ماشین آلات یك واحد صنعتی به معنی خدشه و توقف در فعالیت آن واحد می‌باشد. از طرفی وابستگی عملكرد ماشین آلات مختلف و مراحل فرآیندهای تولید به یكدیگر، بدین سبب در شرکت مورد مطالعه از رویکردهای پیشگیرانه در حوزه تعمیرات به تعریف پروژه پیاده‌سازی TPM1 منجر گردید که با وجود بستر فرهنگی پرسنل تولید، موجبات عملکرد بهینه در این خصوص فراهم آمده است.

- حمایت مدیریتی ازمقوله ایمنی:

چنانچه نظامات مدیریتی از این شرایط و علایق حمایت كند، فرهنگ كار تقویت و در غیر این صورت تضعیف خواهد شد؛ بدیهی است درصورت تضعیف نگرش و فرهنگ كار، میزان گریز از كار، سیاه كاری، استعفاء و اخراج و ... افزایش خواهد یافت. در چنین شرایطی به جای كنترل درونی، سیستم های كنترل‌گر پرهزینه بیرونی، مستقر خواهد شد. در ابتدا مدیریت ارشد یك سازمان یا شركت، به وجود آورنده فرهنگ در آن سازمان یا شركت می باشد. تا زمانی كه مدیریت نخواهد یا نپذیرد كه فرهنگی در سازمان طرح ریزی، اجرا و پایدار گردد، هیچ یك از عوامل دیگر سازمان نمی توانند باعث ایجاد و شكل گیری فرهنگ شوند. مدیریت ارشد سازمان با حمایت در زمینه های طرح‌ریزی و بررسی كلیه موارد و مسایل مالی (با رویکرد مدیریت  تغییر)، تبلیغات، تشكیل جلسات، حضور در بین اجتماعات كاركنان، تشویق و پاداش (شناسایی افراد یا  واحدهای با عملکرد مثبت از طریق ارزیابی ماهانه و یا از طریق برگزاری مسابقاتHSE) و با همكاری دیگر عوامل سازمان می تواند به ایجاد، ترویج و پایداری یك فرهنگ كمك كند.

7- ویژگی های فرهنگ ایمنی

برخی از ویژگی های فرهنگ ایمنی كه برگرفته از ویژگی های عمومی فرهنگ به شمار می روند،  به شرح ذیل می‌باشند:

فرهنگ ایمنی آموختنی است؛ از این رو می توان گفت كه یكی از علل عمده نامناسب بودن فرهنگ ایمنی پایین بودن سطح آگاهی افراد است و بر این اساس یكی از راهكارهای ارتقای آن بالا بردن آگاهی‌ها از طریق انواع آموزش ها می‌باشد.

فرهنگ ایمنی شامل قواعدی است كه تجزیه و تحلیل آن را به روش علمی امكان پذیر می‌كند.

فرهنگ ایمنی ساختاری است و به جنبه های گوناگونی قابل تقسیم می‌باشد؛ با تحلیل ضعف و قوت های موجود در هر یك از جنبه ها، می‌توان راهكارهای بهینه را برای ارتقای فرهنگ ایمنی تدوین نمود.

فرهنگ ایمنی پویا، متحول و تغییرپذیر است و می توان جنبه های نامناسب فرهنگ ایمنی را به مرور تغییر داد.

فرهنگ ایمنی ابزاری برای ابراز خلاقیت افراد در زمینه ایمنی و ارتقای آن است و ایجاد بستر مشاركتی گامی موثر در ارتقای فرهنگ ایمنی است.

فرهنگ ایمنی اجتماعی است، به عبارت دیگر عادت های فرهنگی ریشه های اجتماعی دارند و كاركنان سازمان در آن شریكند. عادت های گروهی كه فرهنگ از آنها پدید می‌آید به صورت هنجارها یا الگوهای رفتاری در می‌آیند.

فرهنگ ایمنی با رفتار افراد سازگاری می یابد؛ دگرگون می شود و دگرگونی آن همواره با تطبیق و سازگاری همراه است.

این ویژگی ها را می توان پیش فرض‌های اصلی فرایند ارتقای فرهنگ ایمنی نامید، به عبارت دیگر فرایند ارتقای فرهنگ ایمنی بر این پیش فرض اساسی مبتنی است كه فرهنگ امری ثابت و غیر قابل تغییر نیست و می توان آن را با تجزیه و تحلیل علمی جنبه های مختلفش، در بستری از مشاركت همگانی افراد به مرور و در دراز مدت تغییر داد و با بهره گیری از ابزارهایی نظیر مكانیسم های انگیزشی و برنامه های آموزشی، به صورت مداوم بهبود بخشید.

8- نتیجه گیری

حدود80 درصد حوادث ریشه در فاكتورهای انسانی دارند و به اشتباهات انسانی باز می‌گردند. بنابراین جهت رسیدن به محیط امن و سالم، نگهداشتن نیروی كار و در نتیجه رسیدن به یك صنعت پویا كه فاكتوری اساسی در توسعه پایدار است، باید به طور ریشه‌ای با حوادث مقابله كرد و علل ریشه ای و بنیادی آنها را حذف كرد. عامل فوق العاده مهمی كه می تواند در این راه به ما كمك كند فرهنگ ایمنی است.

با بررسی حوادث می توان یافت كه ریشه اصلی اكثر آنها در فاكتورهای انسانی و فرهنگ ایمنی در سطوح مختلف پرسنلی می‌باشد، اینجاست كه نقش فرهنگ ایمنی نمایان می‌گردد و به یك نتیجه می توان دست یافت: برای ایمن‌تر كردن محیط كار و كاهش تعداد حوادث و هزینه های ناشی از آنها بایستی به فرهنگ ایمنی توجه بیشتری شود تا بتوانیم به طور ریشه ای و اصولی با حوادث مقابله نماییم. فرهنگ ایمنی نیز كه جزیی از فرهنگ سازمانی محسوب می شود بایستی در راستای ایجاد محیطی ایمن و بهداشتی تغییر نموده و رفتار ایمن و نوع نگرش به ایمنی در سطح سازمان را ارتقا بخشد. فرهنگ ایمنی قوی در سازمان می‌تواند عامل تعیین كننده‌ای جهت كاهش حوادث نیروی انسانی در شركت باشد. عوامل مدیریتی و همچنین جایگاه بخش ایمنی از نظر ساختاری، نقش بسزایی را در حاكم كردن فرهنگ ایمنی قوی برعهده دارند كه نتیجه آن كاهش حوادث و ایجاد محیطی ایمن برای پرسنل است.

اقداماتی که جهت نهادینه سازی فرهنگ ایمنی در سازمان توصیه می‌گردد عبارتند از: افزایش تعهد عملی مدیران در قبال ایمنی كارگاه به همان حدی كه نسبت به تولید متعهد می‌باشند، در نظر گرفتن نوع تفكر و نگرش افراد نسبت به ایمنی كار در انتخاب و انتصاب آنها به عنوان مدیر و سرپرست علاوه برتخصص و تعهدی كه نسبت به تولید دارند، تدوین، اجرا و نگهداری نظام نامه ایمنی و حمایت همه جانبه آن از طرف مدیریت ارشد و اطلاع‌رسانی كامل آن در همه سطوح سازمانی كارخانه و همچنین بازنگری مداوم آن، شركت نمودن فعال مدیران و سرپرستان در بازدیدهای دوره ای كارگاه ها، استفاده از امكانات رفاهی كارخانه برای تشویق افرادی كه در رعایت مقررات و اصول ایمنی كار و همچنین انجام وظیفه الگو هستند، استفاده از دستاوردهای علمی روز دنیا و همچنین سایر كارخانجات صنعتی در بهبود بخشیدن و ارتقای سطح كیفی دستورالعمل‌های ایمنی كار، برقراری نظام پیشنهادات ایمنی، تشكیل كمیته ایمنی بخش به منظور شناسایی ریسك‌های موجود درسطح كارگاه، معرفی افراد برتر ایمنی كارگاه برای تحلیل فنی اشكالات و حوادث رخ داده، شبه حوادث،  برپایی جلسات ایمنی كارگاه،  بازبینی دستورالعمل‌های ایمنی كارگاه و تهیه گزارشات ایمنی كارگاه، تشكیل جلسات صبحگاهی ایمنی در كارگاه ها و پیگیری موارد غیر ایمن كارگاه، معرفی افراد برتر و الگو از لحاظ رعایت اصول ومقررات ایمنی درهنگام جشن‌ها و همچنین نشریات داخلی، یادآوری و گوشزد نمودن نكات ایمنی كار قبل از شروع به كار تعمیركاران توسط سرپرستان تعمیرات. تعریف مسوول انجام پژوهش و تحقیق در جهت حل مشكلات ایمنی كار از طرف مدیریت توسعه و پژوهش كارخانه، تدوین منشور ایمنی كارخانه.

حجت نبوتی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه

مریم افضلی راد، کارشناس ایمنی شرکت مالیبل سایپا

مراجع:

1- محمد خندان، شهرم وثوقی، بررسی فرهنگ ایمنی در شركتی صنعتی، سومین همایش ملی مهندسی ایمنی، اسفند 1388.

2- محمدی.س، اسماعیلی.ا، ارایه راهكارهایی جهت ارتقاء فرهنگ صنعتی و ایمنی در سازمان، سومین همایش ملی مهندسی ایمنی، اسفند 1388.

3- سعیدی.پ، كردستانی.ن، كاربرد شرایط محیط برای استقرار فرهنگ ایمنی، دومین همایش ملی همندسی ایمنی، اسفند 1386.

4- تاجدانی.ا، مشاک.ع، فرهنگ ایمنی در نیروگاه های حرارتی، سومین همایش ملی مهندسی ایمنی، اسفند 1388.

5- ایرج محمد فام، تجهیزات حفاظت فردی، انتشارات فن آوران، 1382.

6- همایون لاهیجانیان، سیستم های ایمنی، دانشگاه علم وصنعت ایران، 1379.

7- مصطفی كرمی، ایمنی و بهداشت حرفه ای از تئوری تا عمل، امید مهر، 1385.

8- بشیری نسب.م، ارائه مدلی برای ارزیابی ریسك های HSE تکنولوژی، پایان نامه كارشناسی ارشد مدیریت تكنولوژی، تهران، 1386.

9- بیل تیلور، مترجمین: میرزایی.ر، علیزاده.ش، زرانژاد. ع، مدیریت موثر بهداشت، ایمنی و محیط زیست HSE با  رویکرد تیمی، موسسه کار و تامین اجتماعی، 1388.

 ***